Partenogenez nedir? Partenogenez hangi canlılarda görülür? Partenogenez çeşitleri? Bal arılarında partenogenez nasıl olur? Deneysel partenogenez? Metagenez (döl almaşı) nedir? Partenogenez insanlarda gerçekleşe bilir mi? Haploid (isteğe bağlı) partenogenez nedir? Diploid (zorunlu) partenogenez nedir? Partenogenez hakkında birçok bilgi yazımız içerisinde yer almaktadır.
Partenogenez kısaca döllenmemiş yumurtalarla üreme olarak tanımlanabilir. Partenogenez diğer eşeysiz üreme şekilleri olan tomurcuklanma, bölünme ve benzeri üreme yollarından çok daha farklı bir üreme şeklidir. Partenogenez’de bir dişi gametin bir erkek gamet ile döllenmeksizin, kendi kendine yeni bireyler oluşturur. Partenogenez’in en sık rastlandığı canlı grubu böceklerdir. Eklem bacaklılarda, arılarda,su pirelerinde, karıncalarda yaprak bitkilerinde ve bazı kelebeklerinde de partenogenez görülmektedir.
Partenogenez ile üreme şeklinin birçok biçimi bulunmaktadır. En saf ve en katkısız olan partenogenez, daphnia (erkeği olmayan) türlerinde yada phasma (erkeği çok az olan) türlerde görülen partenogenezdir. En çok rastlanan partenogenez biçimmlerinden biri şüphesiz ki mevsimlik olanlarıdır. Bunu örnek verilecek bir canlı ise asma biti gibi bazı canlı türleridir. Bu tür canlıların dişileri doğrudan yumurtlayarak yeni bireyler dünyaya getirirler. Bu bilgilere ek olarak dişi bireyleri yazın yumurtlamazlar, yavruları kışa dayanaklı olsun diye sonbaharda yumurtlayarak dayanaklı bireyler meydana getirirler.
Biyoloji dünyasının en gizemli canlılarından olan bal arılarıda partenogenez ile çoğalır. Bal arılarında anaarı olarak nitelendirilen bir dişi arının ilk çiftleşme uçuşu sonunda erkek gametleri sperma kesesinde biriktirerek uygun zamanı geldiğinde kesesindeki erkek gametleri kullanarak yumurtalarını dölleyerek peteklerine bırakarak ve bu yumurtalardan işçi arılar olarak nitelendirilen arılar dünyaya gelir. Anaarıların kesesinde yer alan erkek gametler 5 yıl boyunca bu şekilde işlev görür. Anaarının sperma kesesinde gamet kalmadığında yumurtlama yaparsa erkek arılar meydana gelir. Kovandaki diğer bireyler anaarının erkek arı dünyaya getirdiği fark ettiği an diğer arılar bu yaşlı anaarıyı kovandan atarlar.
Partenogenez gerçekleşmesi deneysel yollarlada sağlanabilir. Bazı hayvan türlerinin yumurtaları insanlar tarafından kimyasal ve mekanik uyarıcılar aracılığıyla uyarılarak gelişme başlatılabilir. Buna “deneysel partenogenez” denilmektedir. Laboratuvar koşullarında deneysel olarak Leob Delage, Bataillon vb. şekillerde partenogenez biçimleri yaratılmıştır. Deneysel olarak yapılan partenogenez sonucu oluşturulan canlıların en ilginç ve ortak özelliği herhangi bir yöntem ile uyarıldıklarında (iğne ile çizme, bir noktanın delinmesi vb yöntemler) her yumurtanın harekete geçerek çoğalmasıdır.
Bazı omurgasız türlerinin hayat devrinde hem eşeyli, hem de eşeysiz üreme beraber görülmektedir. Eşeysiz üreyen bir döl, eşeyli üreyen bir döle değişerek hayat devri tamamlanır. Buna ise metagenez (döl almaşı) denilmektedir. Metagenez Obelia kolonisinde ve Deniz analarında görülmektedir.
Yukarıda partenogenezi daha iyi anlamanız için partenogenezin biçimlerinden ve bazı canlı türlerinin partenogenez ile çoğalma yöntemlerinden bahsettik. Partenogenezin haploit (isteğe bağlı) partenogenez ve diploit (zorunlu) partenogenez olmak üzere 2 çeşiti bulunmaktadır.
Partenogenez Çeşitleri
1-) Haploid (İsteğe Bağlı) Partenogenez
Haploit partenogenez en çok bilinen partenogenez biçimidir. Haploit bir diğer ifadeyle isteğe bağlı partenogeneze en iyi yukarıda ifade ettiğimiz bal arılarının çoğalma biçimidir. Yani haplait yumurtalardan döllenme olmaksızın erkek bireylerin oluşması şeklidir. Dönlenenlerden ise dişiler gelişmektedir.
2-) Diploid (Zorunlu) Partenogenez
Bazı canlı türlerinde partenogenez ile sadece diploit dişi bireyler meydana gelmektedir. Çünkü burada döllenme olmaksızın gelişen yumurtalar mitoz bölünme ile oluşmaktadırlar. Bu tür partenogenezde erkekler normal yumurtanın döllenmesiyle oluşan diploit bireyler olmaktadır. Kromozom sayıları değişmediği için diploid (zorunlu) partenogenez denilmektedir. Diploit bir diğer ifadeyle zorunlu partenogenezin görüldüğü canlıya örnek ise su pireleri (daphnia) verilebilir.
Peki Partenogenez olayı biz insanarda gerçekleşebilir mi?
Partenogenez olayı biyoloji konularından olan eşeyli üreme başlığı altında ifade ediliyor olmasına karşın aslında partenogenez eşeyli üreme özelliklerini taşımamaktadır. Partenogenezin eşeyli üreme başlığı altında nitelendirilmesinin nedeni ise mayoz bölünme ile meydana gelen bir eşey hücresinin bu süreçte rol almasıdır. Partenogenezde yukarıdada ifade ettiğimiz gibi yumurta hücresinin döllenme olmaksızın gelişiyor ve bu nedenle de haploid (n sayıda kromozom taşıyan) bir birey meydana geliyor. Bizlerin yani insanların tek bir kromozomu bile haploit olarak kalıtlanması fizyolojik ve patolojik bazı sendromların hatta bazende lethal (öldürücü) özelliklerin ortaya çıkmasına neden olduğu için, partenogenetik üreme olayı biz insanlar için mümkün değildir. Biyoloji dünyasında bazı bilim insanlarının bu konuda araştırma ve deney yapmasına karşın herhangi bir olumlu sonuç alınmamıştır.
Arılarda partenogenez, omurgalılarda partenogenez ve biyolojinin diğer konuları ile ilgili detaylı bilgi sitemiz içerisinde yer alan diğer yazılarımızda mevcuttur.
