Baskın fenotipli bir bireyin genotipini (Homozigotmu? Heterozigot mu?) bulabilmek için çekinik fenotipli bireyle çaprazlanmasına kontrol çaprazlaması denir.
Bu çaprazlama sonucu oluşan bireylerin;
- Tümü baskın fenotipliyse kontrol edilen canlı homozigot baskın genotiplidir.
- Bazıları baskın, bazıları çekinik fenotipliyse, kontrol edilen canlı heterozigot genotiplidir.
Örnek: Düzgün tohum şekline sahip bir bezelye tohumunun kontrol çaprazlaması sonucu oluşan tüm bireyler düzgün yüzeylidir. Buna göre kontrol edilen bireyin genotipini bulalım:
3 nolu bireyler, 2 nolu bireyden yalnız çekinik gen (d) alabilir. Kontrol edilen 1 nolu bireyde çekinik gen olsaydı bazı yavruların dd olması gerekirdi.
Tüm yavrular düzgün (D) olduğuna göre 1 nolu bireyde çekinik gen (d) yoktur. Öyleyse 1 nolu birey DD (homozigot) genotipli olmalıdır.
Örnek: Sarı renkli bezelye tohumunun kontrol çaprazlaması sonucu sarı ve yeşil renkli bezelyeler oluşmuştur.
Buna göre kontrol edilen bireyin genotipini bulalım:
3 nolu birey çekinik fenotipli olduğuna göre ss genotiplidir. 2 nolu bireyden yalnızca s geni alabilir. Diğer s genini de 1 nolu bireyden almıştır. Öyleyse 1 nolu bireyde geni bulunmalıdır. Buna göre 1 nolu birey Ss (heterozigot) genotipli olmalıdır.
ÖRNEK: Yuvarlak ve sarı tohumlu bir bezelye bitkisinin, heterozigot olup olmadığını anlamak için aşşağıdaki genotiplerden hangisine sahip bir bezelye bitkisi ile çaprazlanması gerekir?(Yuvarlak tohumluluk (Y) ve sarı tohumluluk (S) özellikleri dominanttır.)
A) YYSS
B) yyss
C) YYSs
D) yySS
E) YySS
ÇÖZÜM: Bir bitki veya hayvanın heterozigot olup olmadığını anlamak için kontrol çaprazlaması yapılır. Kontrol çaprazlamasında genotipi bilinmeyen birey, genotipi bilinen bireyle çaprazlanır. Resesif fenotip homozigot
durumda ortaya çıktığına göre, resesif fenotipteki organizmanın genotipi biliniyor demektir. Cevap B
Örnek: Dominant bir karakterin genotipini belirlemek için yapılan uygulama aşağıdaki gibidir.
Örnek: Dominant iki karakterin genotipini belirlerken aşağıdaki fenotip ve genotiplerden hangileri oluşabilir?
P: A – B – X aabb
Dominant karakterli bireyin heterozigot olduğunu düşünürsek oluşabilecek alternatifleri görebiliriz
