Kalıtım İle İlgili Kavramlar ve Terimler

Prokaryot ve ökaryot hücreli canlılarda her bir bireyde nükleik asitlerin iki tipi de yani hem DNA hem de RNA bir arada bulunur. Bunlardan kalıtımı sadece DNA sağlar. DNA da bulunan ve organizmanın karakterlerinin ortaya çıkmasında yönetici olarak işlev gören kalıtsal birimlere gen adı verilir. Bir gen ortalama 1500 nükleotitten oluşan bir birimdir. Bir gen bir polipeptidin veya bir proteinin kalıtsal yapısına ait bilgiyi taşır.

Bu bilgiye göre sentezlenen protein organizmanın belirli bir karakterini ortaya çıkarır. Organizmanın bir karakterinin belirmesinde en az bir gen görev almaktadır. Bir organizmanın bütün karakterleri o organizmanı çok sayıdaki genleri tarafından belirlenir. Genler eşlenerek çoğalır, bundan sonra üreme denilen bir mekanizmayla nesilden nesle (dölden döle) aktarılarak karakterlerin yeni nesillerde de ortaya çıkması sağlanır. Bu nedenlerle gen, kalıtım birimi olarak kabul edilir.

Lokus: Genin DNA üzerinde bulunduğu bölüm.

Alel gen: Aynı özellik üzerinde etkili olan genler.

Homolog kromozom: Karşılıklı lokuslarında alel genleri bulunduran kromozomlar.

Genotip: Bir canlının sahip olduğu genlerin tümü.

Fenotip: Canlının dış görünüşüne fenotip denir. Genotipin ve çevrenin etkisiyle belirlenir. Fenotip canlının yaşına göre değişime uğrar.

Homozigot birey (Arıdöl): Bir karakter üzerine aynı yönde etkili olan genleri taşıyan birey (AA, aa, BB, …)

Heterozigot birey (Melezdöl – Hibrit döl): Bir karakter üzerinde farklı yönde etkili olan genler taşıyan birey (Aa, Bb, Cc, ….)

Dominant gen (Baskın gen): Etkisini fenotipte, homozigot olduğu durumda da heterozigot olduğu durumda da gösterebilen gendir. Alfabenin büyük harfiyle gösterilir (A, B, …)

Resesif gen (Çekinik gen): Etkisini yalnızca homozigot olduğu durumda fenotipte gösterebilen gendir. Alfabenin küçük harfiyle gösterilir.

Bağlı gen: Aynı kromozom üzerinde bulunan genlerdir.

Haploit hücre (n): Homolog kromozom çiftleri taşımayan, tek takım kromozom taşıyan hücreler (insan üreme hücresi, …)

Diploit hücre (2n): Homolog kromozom çiftlerini taşıyan hücreler (insan vücut hücresi)

Monohibrit: Bir karakter bakımından heterozigot olan bireyler (AaBB, CcDDee)

Dihibrit: Iki karakter bakımından heterozigot olan bireyler (AaBb, CcDDEe, …)

Kendileşme: Bir canlının kendi genotipindeki bir canlı ile çaprazlanmasıdır (AaBb x AaBb).

Hemizigot: Diploit organizmalarda her tip genotip Aa, dd, FF gibi iki simgeyle gösterilmektedir. Bu durumun bir istisnası otozom-gonozom farklılaşması gösteren türlerde görülür. Bazı türlerin erkeklerinde, bazı türlerin ise dişilerinde gonozomlar birbiriyle kısmen homologtur. Bunların homolo olmayan kısımlarında taşınan genlerin her birinden bir organizmada sadece bir alel bulunur. Bu durumdaki zigota veya organizmaya hemizigot denir. İnsanda erkek bireylerin gonozomları XY kromozomları, kuş türlerinde ise dişi bireylerin gonozomları WZ kromozomlarıdır. X ve Y kendi araları nda, W ve Z de kendi aralarında homolog olmayan kısımlar taşırlar. Bu kısımlarda organizma iki değil sadece bir alel taşır.

Ağlitünasyon (Çökelme): Antijen – antikor arasında meydana gelen olumsuz reaksiyon sonucu alyuvarların çökelmesine denir.

Modifikasyon: Çevrenin etkisiyle meydana gelen ve kalıtsal olmayan değişmelere denir.

Adaptasyon: Canlının yaşama ve üreme şansını artıran, çevreye uyumunu sağlayan kalıtsal özelliklere denir.

Mutasyon: Genlerde ya da kromozomlarda meydana gelen ani değişmelere mutasyon denir.

Aneuploidi : Kromozomlardan birinin ya da birkaçının sayıca değişmesine denir.

Euploidi: Tüm kromozomların sayısının haploit veya tam katlar halinde artmasıdır. Bazende diploit kromozomların yarı sayısını içermesidir.

Mutant: Mutasyonlu canlıdan meydana gelen mutasyonlu canlılara denir.

Beslenme Mutantı: Mutasyon sonucu yaşaması için gerekli olan bazı maddeleri sentezleme özelliğini kaybederler. Yaşamaları için sentezleyemedikleri bu maddelerin hazır olarak verilmesi gerekir. Bu tür canlılara beslenme mutantı denir.

Basit kültür Ortamı (B.K.O): Canlının yaşayabileceği uygun besi ortamına denir.

Genotip: Canlının gen toplamına ya da bir karakteri belirleyen gen formülüne denir.

Allel gen: Karakterleri belirleyen genlere denir.

Homozigot: Aynı yönde etkili olan genleri taşıyan zigota denir.

Gamet: Mayoz bölünme sonucu meydana gelen üreme hücrelerine denir.

Heterozigot: Farklı yönde etkili olan genleri taşıyan zigota denir.

Rekombinand: Ebeveynlerden farklı olan oğul döllere denir.

Krossing – Over: Tetrat halindeki homolog kromozomların değme noktalarında (kiyazma) meydana gelebilen parça değişimine denir.

KONTROL ÇAPRAZLAMA: Dominant olduğu bilinen bir karakterin homozigot ya da heterozigot olup olmadığını anlamak için resesif bir karakterle yapılan çaprazlamaya denir.

ÇOK ALLELLİLİK (MULTİPLE ALLEL GENLER): Bir karakter üzerine ikiden fazla çeşitte genin etki etmesine denir.

FENOTİPİK EŞEY BELİRLENMESİ: Omurgasız hayvanların bazılarında ve tam çiçek bulunduran bitkilerin büyük bir kısmında cinsiyet ayrımı yoktur. Her birey dişi ve erkek organı birlikte taşır. Bazı canlıların cinsiyetinin belirlenmesinde ortam koşulları etkili olur. Buna fenotipik eşey belirlenmesi denir.