Eşey farklılaşması gösteren türlerde bireyler, erkek ve dişi olmak üzere ikiye ayrılır. Bireyin hangi eşeyden olacağı, temelde bireyin genotipi tarafından belirlenir. Çok ender olarak görülen bir durum da, bireyin hangi eşeyden olacağının çevreyle yani modifikasyon ile oluşmasıdır. Yani eşeyin belirlenmesi bazı canlılarda çevresel faktörlerle gerçekleşirken bazı canlılarda da kalıtsal faktörlerle gerçekleşir.
a. Eşeyin çevresel şartlarla belirlenmesi
Toprak solucanında cinsiyet vücut büyüklüğüne göre belirlenir. Bireyler az segmentin bulunduğu genç evrede erkek olmakta, çok segmentin(15-20) bulunduğu ileriki evrelerde dişi olmaktadır.
Bonellia isimli çan hayvanında cinsiyet ana canlının hortumundan madde alınmasına göre belirlenir. Döllenmiş yumurtalardan ana canlının hortumuna bağımlı olarak gelişenlerin hepsi erkektir. Ana canlının hortumundan bağımsız gelişenlerin hepsi de dişi olur.
b. Eşeyin kromozomlarla belirlenmesi
Eşey farklılaşması gösteren türlerin bazılarında eşeyi belirleyen genler özel kromozomlarda taşınır. Bu kromozomlara gonozom (eşey kromozomu) denir. Eşeyi belirlemede etkili olmayan, her iki eşeyde de bulunan somatik karakterlerle ilgili genleri taşıyan kromozomlara ise otozom denir. Canlılarda bulunan gonozomlar (X ve Y kromozomları) cinsiyeti belirleyen bazı genlerin dışında vücut özelliklerini belirleyen bazı genleri de taşır. Bu genlerin belirlediği fenotipler dişilerde ve erkeklerde farklı oranlarda gözlenir. İnsanda bazı özellikler yalnızca X kromozomu üzerinde
bazı özellikler yalnızca Y kromozomu üzerinde bulunur.
Canlılarda erkek veya dişi özelliğinin yani cinsiyetin meydana getirilişindeki en önemli faktör genotiptir. Ayrıca cinsiyetin belirlenmesinde çevre de etkili olabilir. Eşeyin belirlenmesi fenotipik eşey belirlenmesi ve genotipik eşey belirlenmesi olarak olarak ikiye ayrılmaktadır.
EŞEYİN BELİRLENMESİ
Cinsiyet kalıtsal olarak belirlendiği gibi, bazen çevrenin etkisiyle de belirlenebilir.
Fenotipik Eşey Belirlenmesi
Bazı canlılarda eşeyin belirlenmesinde ortam koşullarının etkili olduğu bilinmektedir. Buna fenotipik eşey belirlenmesi denir.
Bonellia viridis isimli bir omurgasız hayvanda, döllenmiş yumurtalar suya bırakılıp serbest gelişirse dişi, hayvan annenin vücuduna yapışıp gelişirse erkek bireyleri oluşturur.
Arisaema japonica bitkisinin soğan biçimindeki kökleri büyükse, yani yedek besin maddesi fazlaysa bitkide sadece dişi çiçekler oluşur. Yedek besin maddesi az olan yumrulardan ise sadece erkek çiçekler meydana gelir.
Genotipik Eşey Belirlenmesi
Bir çok hayvan türünde ve bazı bitkilerde bireyler ayrı eşeylere sahiptir. Canlılarda eşeyi belirleyen genler, eşey kromozomlarında taşınır.
Bu kromozomlara gonozom (eşey kromozomu) denir. Diğer kromozomlar ise vücut karakterlerini belirleyen genleri taşır. Bu kromozomlara ise otozom (vücut kromozomu) denir.
İnsanların vücut hücrelerinde 2n=46 kromozom bulunur. Bu kromozomlardan 44 ü otozom, 2 si gonozomdur. Gonozomlar dişide XX, erkekte ise XY ile gösterilir.
İnsanların dişi bireylerinde, mayoz bölünme ile tek çeşit cinsiyet kromozomu taşıyan (22 +X) yumurta hücresi meydana getirilir.
Erkek bireylerde ise sperm ana hücresinin bölünmesiyle (22 +X) veya (22 + Y) genotipli spermler oluşur. Bunlardan 22 + Y spermi yumurtayı döllerse; 44 +XY genotipli erkekler oluşur. 22 + X spermi yumurtayı döllerse de 44 + XX genotipli dişi bireyler oluşur.
Bazı balıklarda, kuşlarda ve kelebeklerde XX genotipindeki bireyler erkek, XY genotipindeki bireyler ise dişidir. Bu canlılarda X yerine Z, Y yerine W harfi kullanılır. Buna göre erkekler ZZ, dişiler ZW gonozomlarına sahip olur.
Çekirge ve ağustos böceği gibi bazı böceklerde XX kromozomlu bireyler dişi, X0 kromozomlu bireyler ise erkektir.
Bal arılarında, eşek arılarında ve bazı böceklerde erkekler haploit (n kromozomlu); dişiler ise diploittir (2n kromozomlu).
Örnek;
Diploid bir canlıdan, kromozom sayısı 2n – 1 olan bireyin
oluşmasına, aşağıdaki olaylardan hangisi neden
olur?
- A) Krosing – overle gen değişimi
- B) Kromozomlarda ayrılmama
- C) Partenogenezle üreme
- D) Bazı karakterlerin çok alelli olarak kalıtılması
- E) Eşeye bağlı kalıtımın yapılması
Çözüm;
Diploid canlılarda, eşeyli üreme sırasında gametler mayoz bölünmeyle oluşturulur. Bu bölünme sayesinde, yarıya düşürülen kromozom sayısı döllenmeyle eski haline getirilir. Bu iki olayın beraber olması sayesinde, türün kromozom sayısı korunmuş olur.
Bazen, mayoz bölünme sırasında homolog kromozomlar veya kromatitler ayrılmaz. Bu durumda, eksik veya fazla kromozomlu gametler, bunların döllenmesiyle ise, 2n-1 veya 2n+1 kromozom sayılı canlılar oluşabilir.
Cevap B
EŞEYİN BELİRLENMESİ – PDF
