İnsanda dişi üreme sistemi ovaryumlar, fallopi tüpleri, uterus ve vajina olmak üzere dört kısımda incelenebilir.
Dişi Üreme Sisteminin Yapısı
Ovaryumlar (Yumurtalıklar)
- Bir çift olup, her biri oval yapıda ve 3 cm boyundadır. Yumurtalıklarda folikül adı verilen çok sayıda küçük kese şeklinde özel bölgeler vardır. Yumurta hücresi foliküllerde meydana gelir. Yumurta hücresi oluşurken folikül de büyür. Bu sırada folikülün bazı hücreleri östrojen hormonu salgılar.
- Folikül yırtılır ve yumurta karın boşluğuna bırakılır. Bu olaya ovulasyon (yumurta bırakma) denir. Ovulasyondan sonra yırtılan folikülde korpus luteum oluşur. Bu yapı az miktarda östrojen ve çok miktarda da progesteron hormonları salgılar.
Fallopi tüpleri (Yumurta kanalları = Döllenme borusu)
- Karın boşluğuna açılan serbest uçları genişlemiş kirpikli huni şeklinde, diğer uçları ise döl yatağına bağlı olan sağlı – sollu iki kanaldır.
- Yumurtalıklardan bırakılan yumurtalar kirpikli huninin faaliyeti ile fallopi tüpüne geçer. Fallopi tüpünün iç yüzeyindeki silli epitel dokusu sil hareketleriyle yumurtayı uterusa doğru iter. Döllenme, eğer sperm varsa fallopi tüpünde olur.
Uterus (Döl yatağı)
- Karın boşluğunun alt tarafında ve idrar torbasının arkasında yer alır. Bir yumruk büyüklüğünde ve tektir. Kalın çeperleri düz kaslardan yapılmış, büyüyüp genişleyebilen bir organdır. ‹ç yüzeyi bol kan damarlı, mukus salgılayan endometriyum denilen tabaka ile kaplanmıştır. Yumurta fallopi tüpünden geçerek uterusa gelir. Eğer yumurta döllenmişse uterusun süngerimsi iç çeperine gömülür. Uterus gelişen embriyoyu doğuma kadar korur ve burada oluşan plasenta aracılığıyla besler. Plasenta doğuma kadar bazı hormonlar da salgılar.
- Eğer yumurta döllenmemişse uterusun iç çeperi parçalanır; içindeki kan, doku sıvısı ve doku parçacıkları döllenmemiş yumurtayla birlikte vajinadan dışarı atılır. Bu olaya menstruasyon (adet kanaması) denir.
Vajina
- Uterusun alt ucundaki kanal şeklindeki kaslı bir yapıdır. Spermler dişi vücuduna buradan bırakılır, adet kanı buradan dışarı atılır ve doğum da buradan olur. Vajinanın üretra ile bağlantısı yoktur. Yani dişilerde yumurta vajinadan, idrar üretradan olmak üzere ayrı ayrı açıklıklardan dışarı atılır.
Dişi üreme sisteminin hormonlarla kontrolü
Dişi üreme sisteminin normal olarak çalışması hormonlarla düzenlenir. Bu düzenlemeler de hipotalamus hipofizi, hipofiz ovaryumu, ovaryum da uterusu denetler.
Menstrüal Döngü ve Hormonal Düzenleme
Dişilerde döllenmenin olabilmesi için; yumurtanın bırakılması, fallopi tüpüne geçmesi ve uterusun iç çeperinin döllenmiş yumurtanın tutunup gelişmesine uygun bir durumda olması gerekir. Bu olayların zaman ayarlaması ve düzenlenmesi hipotalamusun kontrolünde olur.
Hipotalamus ve hipofizin denetiminde gerçekleşen; ovaryumda ve buna bağıl olarak uterusta meydana gelen periyodik değişikliklere menstrual döngü denir. Menstrual döngü; folikül, ovulasyon, korpus luteum ve menstruasyon evrelerini kapsar.
1- Folikül Evresi
Yumurtalıktaki foliküllerden birinin ve içindeki yumurtanın olgunlaştığı evredir. Bu evrede, hipotalamustan FRF (Folikül uyarıcı hormonu salıverdirici faktör) salgılanır. Bu sinir hormonu hipofizi uyarır.
Hipofizden FSH (Folikül uyarıcı hormon) salgılanır. Bu hormon ovaryuma gelerek,
- Ovaryumların birinde bir folikülün gelişmesini
- Gelişen folikülde mayoz bölünme yapılarak bir yumurta oluşumunun başlatılmasını
- Gelişen folikülün bazı hücrelerinin östrojen salgılamasını uyarır.
Folikülün bazı hücrelerinden östrojen salgılanır. Bu hormon uterusa gelerek,
- Mitoz bölünmeyi, kan akımını ve hücreler arasındaki doku sıvısı miktarını artırır. Böylece uterusun gebelik için uygun bir duruma gelmesi için ilk hazırlıklar başlamış olur.
- Kanda östrojen arttığında bu hormon hipofizin FSH salgısını azaltmasını sağlar (negatif geri bildirim).
- Bu kez de yine hipotalamusun kontrolünde hipofizden LH (Luteinleştirici hormon) salgısı artmaya başlar.
LH ovaryuma gelerek,
- Folikülün ve foliküldeki yumurtanın gelişmesini tamamlamasını
- Folikülden daha fazla östrojen salgılanmasını sağlar.
2- Ovulasyon Evresi
Bu evrede, LH kanda en yüksek düzeye geldiğinde,
- Olgunlaşan folikül yırtılarak içindeki yumurtayı bırakır. Bu olaya ovulasyon denir. Bu evrede yumurta, yumurta kanalına geçer. Yumurta burada spermle karşılaşırsa döllenme olabilir.
- Yırtılan folikül korpus luteuma dönüşür.
3- Korpus Luteum Evresi
Yırtılan folikülün hücreleri sarı renkli yağ damlacıkları biriktirir. Foliküldeki bu yapıya korpus luteum (sarı cisim) denir. Bu evrede hipotalamusun kontrolünde hipofizden LTH (Luteotropik hormon) salgısı artmaya başlar.
LTH ovaryuma gelerek,
- Korpus luteumun devamını sağlar.
- Korpus luteumdan östrojen salgısını devam ettirir.
- Korpus luteumdan progesteron salgısını başlatır.
Progesteron ise uterusun iç çeperine gelerek,
- İç çeperin (endometriyum) iyice kalınlaşmasını ve süngerimsi bir yapı kazanmasını sağlar.
- Kan damarları ve bezlerin gelişmesini sağlar.
- Böylece uterus embriyonun tutunması ve beslenmesi için gerekli olan gelişimi tamamlamış olur.
- Progesteron aynı zamanda fallopi tüplerinin iç yüzeyindeki hücrelerde bol miktarda glikojen, lipit ve protein birikmesini sağlar. Böylece fallopi tüpü, zigotu ilk bölünme evreleri için besleyebilecek duruma gelir.
Yumurta döllenmezse korpus luteum evresi 10 – 14 gün sürer. Bu sürenin sonunda korpus luteum bozulur. Korpus luteumun bozulmasıyla progesteron miktarı azalır. Bundan sonra menstrüasyon evresi görülür.
4- Menstruasyon Evresi
- Döllenme olmazsa ovulasyondan 10 – 14 gün sonra korpus luteum bozulur, progesteron azalır.
- Buna bağlı olarak uterusun iç çeperi (endometriyum) parçalanır. Bu doku parçaları ve döllenmemiş yumurta bir miktar kan ile birlikte dışarı atılır. Menstruasyon denilen bu olay 3 – 5 gün sürer.
- Menstruasyon periyodu, ergin dişi gebe kalmadığı sürece periyodik olarak devam eder.
