Boşaltım Sistemi

Boşaltım, hücrelerde metabolizma sonucu oluşan zararlı ve artık maddelerin dışarı atılması olarak tanımlanabilir. Bir örnek verecek olursak terleme, bir boşaltım olayıdır. Ancak sindirim artığını yani dışkılama bir boşaltım olayı değildir. Karbondioksit, su, üre, ürik asit. amonyak, oksijen ve tuz atmak boşaltım olayıdır.

Bazı canlı grupları azotlu artık ürünleri olan amonyağı atarken, bazı canlılar ise amonyağı başka bir azutlu artık maddeye dönüştürerek atar.

Protein metabolizması sonucunda hayvanların dışarı attıkları azotl maddeler 3 çeşittir;

• Amonyak
• Üre
• Ürik asit

Zararlı artıklar;

• Karbondioksit
• Amonyak
• Üre
• Ürik Asit

Fazla maddeler;

• Su
• Mineraller

Aşağıda sizlere boşaltım organları ve onların uzaklaştırdıkları artık maddeleri ifade edeceğiz.

Boşaltım Organları

Böbrekler; Su, üre ve ürik asit gibi artık maddeleri uzaklaştırır.

Akciğer; Karbondioksit ve su artıklarını uzaklaştırır.

Deri; Su ve çok az bir miktarda da tuz artığını uzaklaştırır.

Bağırsak; Safra ve çok az bir miktarda da su artığını uzaklaştırır.

Boşaltım Maddeleri

Su ve Karbondioksit

• Bu boşaltım maddeleri akciğer, böbrek ve ter bezleri ile dışarı atılmaktadır.
• Oksijenli solunum olayında glikoz kullanıldığında artık ürün olarak karbondiksit ve su oluşmktadır.

Amonyak

• Aminoasitlerin hücre solunumunda kullanılmaı için amino gruplarının ayrılması gerekmektedir. Ayrılan bu amino grubundan amonyak oluşmaktadır.
• Amonyak artık maddesi çok aşırı miktarda zehirli olduğu için su ile seyreltilerek dışarı atılmaktaır.
• Amonyak, amip, öglena, parammesyum, sünger, yassı solucan, balık ve kurbağa gibi su problemi olmayan ve suda yaşayan canlılarda görülmektedir.

Üre

• Suda çözünmektedir
• Yukarıda amonyak gibi su konusunda sıkıntı çekmeyen ve sulu ortamlarda yaşayan canlılarda artık ürün olarak oluşmaktadır.
• Üre, amonyağa oranla daha az zehirlidir.
• Organizmaların su kaybını minimum düzeye indirebilmek için canlıların karaciğerinde üre sentezlenmektedir.
• Üre oluşumu, ornitin devri denilen bir tepkime ile sağlanmaktadır.
• İnsanların karaciğerinde sentezlenen üre, kan dolaşımı ile böbreklere gelerek, kandan süzülür ve idrar yoluyla dışarı atılmaktadır.
• Ornitin olayı yalnızca insanlarda değil başka canlılarda da görülmektedir. Bir örnek verecek olursak, küf mantarı buna güzel bir örnek.

Ürik Asit

• Ürik asit suda çözünmemektedir.
• Suda çözünmediği için boşaltım olayında çok az bir miktarda su harcanmaktadır.
• Ürik asit üreten canlılar kara ortamlarına uyum sağlamış canlılardır.
• Böcekler, sürüngenler ve kuşlardaki azotlu boşaltım maddesi ürik asittir.
• Boşaltım maddelerinin en zehirlisinden an az zehirlisine doğru sıralanışı şu şekildedir.
• Amonyak – üre – ürik asit şeklindedir.
• Bol su ile dışarı atılan artık madde amonyaktır.En az su miktarı ile dışarı atılan ise ürik asittir.

Canlılarda Boşaltım Sistemi

Bir Hücrelilerde Boşaltım

• Tatlı sularda yaşayan bir hücrelilerde kontraktif koful bulunmaktadır.
• Kantraktif koful bulunan fazla suyu aktif taşıma ile boşaltmaktadır.
• Bir hücrelilerde karbondioksit ve ve amonyak ise hücre zarı ile yani difüzyon ile atılır.

Bitkilerde Boşaltım

• Bitkilerceözelleşmiş bir boşaltım sistemi bulunmamaktadır.
• Bitkilerde boşaltım sistemine yardımcı olan yapılar; stoma, lentisel, hidatot, kök ve kofullardır.
• Bitkilerde fazla karbondioksit stoma ve lentiseller sayesinde difüzyon ile atılmaktadır.
• Bitkilede fazla su, stoma ve lentisellerden terleme ile atılmaktadır.
• Bitkilerde eğer hava nem miktarına doymuşsa fazla su mineraller hidatotlardan damlama ile dışarı atılmaktadır.
• Bitkilerde inorganik tuzlar ve organik asitler kökler sayesinde toprağa boşaltılır.
• Bitkilerde fazla kalsiyum ise gövde ve yaprak hücrelerindeki kofullar içinde oksalat kristalleri şeklinde birikmesi ve yaprak dökümü ile bitkiden uzaklaştirilması sağlanır.

Omurgasız Hayvanlarda Boşaltım

• Omurgasız hayvanlar, sürüngenler, yassı solucanlar, halkalı solucanlar ve böceklerdir. Aşağıda ise sizlere omurgasız hayvanların isimlerinin altına boşaltım şekillerini maddeler halinde anlatacağız.

Sürüngenlerde Boşaltım

• Süngerlerin yapısında özel bir boşaltım sistemi bulunmamaktadır.
• Süngerlerde karbondioksit, amanyok, sodyum gibi boşaltım maddeleri difüzyon yolu ile vücut yüzeyinden dışarı atılmaktadır.

Yassı Solucanlarda Boşaltım

• Yassı solucanlarda ateş hücreleri olarak adlandırılan protonefridyum adındaki boşaltım organı ile yalnızca fazla suyu boşaltmaktadır.
• Yassı solucanlar Karbondioksiti ve amonyağı vücut yüzeyinden difüzyon yolu ile atmaktadır.

Halkalı Solucanlarda Boşaltım

• Halkalı solucanlar karbondioksiti vücut yüzeyinden difüzyon ile atmaktalar.
• Halkalı solucanların boşaltım yapısı nefridyumdur. Bu yapı sayesinde amonyak atılmaktadır.
• Nefridyum halkalı solucanların her halkasında sağlı sollu bir çift bulunur.
• nefridyumlar vücut boşluğuna açılan, kirpikli huni ve boşaltım kanalından oluşur.
• Her nefridyum ayrı delikle birbirinden bağımsız olarak dışarı açılır.
• Nefridyum, sBöceklerde boşaltmalyangoz, toprak solucanı ve yumuşakçalarda bulunur.

Böceklerde Boşaltım

• Böceklerde karbondioksitin atılması trake borularıyla gerçekleşmekedir
• Ürik asit gibi azotlu artıkların atılması ise malpighi tüpleri ile sağlanmaktadır.

Omurgalı Hayvanlarda Boşaltım Sistemi

• Omurgalı hayvanların boşaltım sisteminde bir çift böbrek, boşaltım kanalları, idrar kesesi ve üretra bulunmaktadır.
• Tüm omurgalılarda temel boşaltım organı böbrektir. Üç çeşit böbrek türü bulunmaktadır.

Omurgalılarda Böbrek Çeşitleri ve Özellikleri

Pronefroz Böbrek

• En basit böbrek türüdür.
• Kemikli balık emriyosun da, kurbağa embriyosun da, köpek balıklarının erginlerinde görülen böbrek türüdür.
• Pronefroz börek, gromerulus ve kirpikli huniden oluşmaktadır.
• nefridyumların başlangıç kısımları kirpikli hunilerdir.
• Hunilerden çıkan kanallar birleşerek tek bir kanal halinde kioaka açılır.
• Her kirpikli huninin karşısında glomerulus kılcal damar yumağı bulunur.

Mezonefroz Böbrek Özellikleri

• Balık ve kurbağa erginlerinde, sğrğngen kuş ve memeli embriyosunda görülen böbrek türüdür.
• Bu böbrek tipinde yeni bir yapı olarak malpinghi cisimciği yer almaktadır.
• Kirpikli hunilerin yerine bowman kapsülü bulunmaktadır.
• Artık maddeler vücut boşluğuna geçmeden doğrudan bowman kapsülüne geçer. Bu kapsülden çıkan kanallar volf kanalına açılır.

Metanefroz Böbrek Özellikleri

• Sürüngenlerde, kuşlarda ve memeli erginlerinde görülen böbrek türüdür.
• Nefroz denilen yapılardan oluşur.
• Boşaltım maddeleri üreter ile atılır.
• Üreterin en geniş kısmı böbrek içinde havuzcuğu oluşturur.
• Üreme ve boşaltım sisteminin birlikteliğine ürogenital sistem denilmektedir.
• İlk boşaltım kanalı olan müler kanalının yarılması sonucunda volf kanalı oluşur. ÖMüler kanalı erkeklerde körelirken, dişilerde gelişerek üreme kanalını oluşturur. Volf kanalıda dişilerde körelirken, erkeklerde üreme kanalını oluşturur.
• Memeliler dışındaki tüm omurgalılarda boşaltım, üreme ve sindirim artıkları, tek bir açıklıktan dışarı atılır. Bu açıklığın adı ise kloaktır.
• Memelilerde ise sindirim kanalı iel üregenital kanal ayrı ayrı dışarı açılır. Hatta dişi memelilerde boşaltım ve üreme kanalları da ayrıdır.

İnsanda Boşaltım sistemi

insanda Boşaltım sistemi;

• Böbrek
• İdrar Kanalı (üreter)
• İdrar Kesesi (Mesane)
• Üretra (İdrar yolundan) oluşmaktadır.

Böbrekler kanı temizleyen ve idrar oluşturqan organlardır. Oluşan idrar üreter ile idrar kesesine gelir. Kesede Kbiriktirilen idrar Üretra ile dışarı atılmaktadır.

Böbreğin Kısımları

Kabuk (Korteks); Böbreğin dış kısmıdır. Nefronların bulunduğu kısımdır.

Öz Bölgesi (medulla); Kabukla havuzcuk arasındaki bölgedir. İdrar toplama kanalları burada bulunur.
Havuzcuk; Nefronlardan süzülerek gelen idrarın toplandığı kısımdır.

• Kabuk bölgesinde nefron denilen iki milyon kadar süzülme birimi yer alır.
• Befronlar üre, ürik asit ve diğer artık maddeleri kandan alarak süzer.

Bir Nöfronun Yapısında;

• Malpighi cşsşmciği (glomerulus + bowman kapsülü)
• Proksimal Tüp
• Henle Kulpu
• Distal Tüp Bulunur.

Nefronların Özellikleri

• Glomerulustaki süzülme tek yönde gerçekleşir.
• Glomerulus ve nefron kanalları denen iki kılcal damar ağı vardır.
• Henle Kulbunun kollarındaki süzüntü kılcal damarlardaki kanla ters yönde akar.
• Kanalcıklar zararlı maddeleri kandan alır, yararlı maddeleri kana verir.

Glomerulus

• Böbrek atardamarlarından ayrılmış damarlarla bağlantılı kılcal damar yumağıdır.
• İki atardamar arasında bulunan kılcal damar ağı sadece burda bulunur.
• Bu nedenle kan basıncı diğer kılcaldamarlardan daha yüksektir.
• Gromerulusta geri emilim yoktur.
• Burdaki süzülme olayı kan basıncı ile sağlanmaktadır.
• Böbrek atardamarları oksijence zengin, artık madde bakımından kirli böbrek toplardamarları karbondioksitçe zengin, artık madde bakımından temizdir.
• Böbrek atardamarı ile böbrek toplardamarlarında glikoz miktarları eşittir. Böbrek hücrelerinin harcadığı glikoz miktarı dikkate alınmaz.

Böbrek Oluşumu

• Süzülme
• Geri Emilim
• Salgılama olmak üzere 3 kısımdan oluşmaktadır.

Süzülme

• Glomerulus kılcallarından bowman kapsülüne doğru tek yönlü olur.
• Süzülme fiziksel bir olaydır.
• Yüksek kan basıncının etkisiyle bowman kapsülüne aminoasit, glikoz, üre, ürik asit, inorganik maddeler ve su geçer.
• Süzülme olayında enerji harcanmaz.
• Kanalcık hücreleri kendisini saran nefron kılcallarındaki üreyi aktif taşıma ile kanalcık içine alır. Bu olaya aktif boşaltım denir.
• Soğuk havalarda glomerulus kılcalları büzülür, kan basıncı artar, süzülme hızı yükselir ve idrara fazla çıkılır.

Geri Emilim

• Nefron kanallarından kılcal damarlara doğru olur.
• Geri emilimde enerji harcanır.
• Nefronun kıvrık tüpleri vğcut için gerekli maddeleri geri emer, işe yaramayan artık maddeleri ise idrar yolu ile atılmasını sağlar.
• Proksimal tüpte su; osmozla, glikoz, vitaminler aminoasit, amonyum, klor; aktif taşımayla, ürenin bir kısmı,difüzyon ile geri emilir.
• Henle kulpunun klor iyonları aktif taşıma ile geri emilirken, sodyum iyonları pozitif olarak geri emilir.
• Su en fazla henle kulpunun inan kolunda geri emilir. Henle kulounun çıkan kolunda su emilimi olmazken, diğer her yerde difüzyon olayı ile su emilimi olur.
• Distal tüpte su ve sodyum geri emilimi devam eder. Distal tüp çeperi üreyi geçirmediği için üre geri emilmez. Bu nedenle tüpte üre yoğunluğu artarak idrarı oluşturur.
• Sağlıklı bir insanda glikoz ve aminoasitin tamamı, suyun yüzde dokdan dokuzu, sodyum iyonlarının yüzde doksan dokuz buçuk, ürenin yüzde ellisi geri emilir.

Salgılama

• Glomerulustan süzülmeyen bazı maddeler nefron kılcallarına gelir ve buradan nefron kanalcığına enerji harcanarak verilir. Buna salgılama denir.
• Aktif boşaltım sayılır. Yeni enerji harcanır.
• Salgılama ile; bazı asidik ve bazik maddeler, antibiyotikler, hidrojen iyonu, amonyum, amonyak, bikarbonat, potasyumşyonları, boya, ialç, artık maddelernefron kanalına verilir.

Böbreğin Görevleri

• Homeostasiyi düzenlemek
• Metabolizma artıklarını ve zehirli maddeleri vücuttan uzaklaştırmak.
• Organizmanın su dengesini ayarlamak.
• İç ortamın iyon dengesini düzenlemek.
• Kan plazmasının osmotik basıncını ve yoğunluğunu düzenlemek.
• Organizmanın asit baz dengesini düzenleyrek, kanın ph değerini 7.4 civarında kalmasını sağlamak.
• Su ve tuz miktarını düenlemek (ADH hormonu ile)
• Hayvanlarda Su Kaybını Azaltan Adaptasyonlar
• Glomerulusların az gelişmiş olması
• Henle kulpunun uzun olması
• Memelilerde kıl oluşumu
• Kalın vücut örtüsü
• Suyun geri emilimi
• Boşaltım artıklarının üreik asit veya üreye dönüştürülerek atılması.
• Çöl hayvanlarında henle kulpu uzun, glomerulus kılcalı az, henle kulpunu saran kılcal damar fazladır.

İNSANDA BOŞALTIM SİSTEMİ HAKKINDA DAHA FAZLA BİLGİ İÇİN TIKLAYINIZ::